مقاله؛ راهی برای پیشبرد علم است یا ابزاری برای ارتقای افراد؟!

به گزارش عصرقائم، در این نشست پس از سخنرانی دکتر یونس پناهی در خصوص جایگاه مقاله و نقش آن در تولید دانش‌بنیان و اشتغال‌آفرین، دکتر حمیدرضا نمازی؛ عضو هیات علمی مرکز تحقیقات اخلاق و تاریخ پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران، دکتر عبدالرضا نوروزی چاکلی عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شاهد، دکتر اکبر فتوحی معاون تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی تهران و دکتر شقایق حق‌جوی رئیس مرکز توسعه، هماهنگی و ارزیابی تحقیقات معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت به بحث و گفت‌وگو پرداختند.

دکتر شقایق حق‌جوی، رئیس مرکز توسعه، هماهنگی و ارزیابی تحقیقات معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت در ابتدا با اشاره به اولین جلسه این نشست، گفت: پس از برگزاری نشست «پژوهش کاربردی» این سوال مطرح شد که اگر به دنبال کاربرد در پژوهش‌ها هستید، چرا مقاله می‌شمارید؟ مقاله، آری یا نه؟!

وی ادامه داد: این بحث هیجانی، باید واقع‌بینانه‌تر بشود و باید مقاله را به همان میزان که هست، جدی بگیریم. باید به این سوال پاسخ داد که آیا مقاله ابزاری برای توسعه علمی است یا ابزاری برای ارتقای شخصی؟

حق‌جوی، این‌که تعداد مقالات، از جمله معدود مواردی بوده که از اهداف در نظر گرفته شده در سند ۱۴۰۴ جلوتر افتاده است، گفت: ولی این سوال مطرح می‌شود که چرا با این تعداد مقاله، مانند کشورهای پیشرفته نظیر ژاپن، ثروتمند نشده‌ایم؟

بی‌توجهی به توازن بین اهداف نقشه جامع علمی کشور

دکتر نوروزی چاکلی، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شاهد در پاسخ به این سوال گفت: این موضوع یکی از چالش‌های اصلی است. در برنامه نقشه جامع علمی کشور، به موضوع توازن بین اهداف تاکید زیادی شده بود. ولی در عمل این اتفاق نیفتاد. در این سند، منظور از افزایش مقالات، مقالات با کیفیت و هدفمند بود، نه همه مقالات!

این متخصص علم‌سنجی، توضیح داد: اولویت‌بندی انجام شد و قرار بود که مسئولیت‌ها به دانشگاه‌ها تفویض شود تا پژوهش‌ها در هر دانشگاهی بر اساس اولویت‌ها و مسئولیت دانشگاه انجام شود، ولی در عمل این اتفاق نیفتاد. در این شرایط در مسیری افتادیم که کاری نداشت که رشته فرد چیست و کیفیت مقاله در چه سطحی است و مقالاتی نوشته شد که اولویت ما نبود و کیفیت آن‌ها نیز در حد مورد انتظار نبود.

وی با بیان این‌که مقاله همه چیز نیست و در برخی حوزه‌ها داشتن مقاله به زبان بومی ضروری است، ادامه داد: جای خالی یک نهاد که میزان پایبندی به نقشه جامع علمی و اجرای این سند را مورد ارزیابی قرار دهد، حس می‌شود. البته بخش‌هایی با این مسئولیت وجود داشتند، ولی سازوکارهای مناسب وجود نداشت و کار به درستی انجام نشد.

نوروزی با بیان اینکه علم‌سنجی مانند حوزه‌های مختلف علم، در حال تکامل است، گفت: هر شاخصی که در علم‌سنجی می‌آید، شاخص دیگری مشکلات آن را رفع و آن را تکمیل کرد.

باید به تفاوت بین رشته‌ها توجه داشت

وی ضمن اشاره به این‌که حوزه‌های علمی مختلف شرایط متفاوتی دارند، گفت: برخی حوزه‌ها مثل رشته‌های علوم پایه و شیمی و … بین‌المللی هستند و نیمه عمر آن‌ها کم است، ولی در حوزه‌های علوم انسانی بعد از ۱۰ تا ۱۵ سال ارزش یک مقاله مشخص می‌شود.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه شاهد در خصوص تفاوت بین حوزه‌های علمی مختلف، توضیح داد: در برخی حوزه‌های علمی مقاله اهمیت دارند، در برخی دیگر مانند حوزه‌های فنی مهندسی، پروژه و پتنت اهمیت بیشتری دارد. هدف حوزه‌های علوم انسانی و اجتماعی، جامعه و تاثیری است که با آموزش بر روی تغییر فکر و فرهنگ جامعه می‌گذارد. در این حوزه کتاب و مواردی که جنبه ترویجی دارد، اهمیت بیشتری دارد.

وی ادامه داد: در علم‌سنجی این تفاوت‌ها مد نظر قرار می‌گیرد، ولی در حوزه‌های سیاست‌گذاری به آن‌ها توجه نمی‌شود. باید در بدنه سیاست‌گذاری و ارتقا به این تفاوت‌ها پرداخت، وگرنه افراد را به سمت مقاله‌هایی بدون کیفیت مورد نیاز سوق می‌دهیم.

مشکل، خارج از آموزش عالی است

این متخصص علم‌سنجی خاطر نشان کرد: در کشورهای در حال توسعه بیشتر تمرکز روی مقاله و آن هم در آموزش عالی است، ولی در کشورهای توسعه‌یافته بخش‌های تحقیق و توسعه شرکت‌ها فعال هستند. صنعت در این کشورها، در حال رقابت است و مجبورند که خود را بهبود بخشند. رقابت در جامعه باعث تحقیق و توسعه در بخش بیرون از آموزش عالی می‌شود.

وی ادامه داد: در کشور ما آموزش عالی در حال انجام کار خود است. ولی شرکت‌هایی در ایران با محصولات بیست سال پیش کار می‌کنند. چرا که تولید انحصاری است. اگر انحصاری نبود، به سمت تحقیق و توسعه می‌رفتند.

نوروزی تاکید کرد که نباید همه مشکلات را به گردن آموزش عالی بیندازیم، چرا که مشکل خارج از آموزش عالی است.

بخشی از مقالات و پژوهش‌ها بیهوده هستند

دکتر حمیدرضا نمازی، عضو هیات علمی مرکز تحقیقات اخلاق و تاریخ پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران با بیان این‌که بخشی از مقالات و پژوهش‌های ما بیهوده است و ما با شبه‌پژوهش‌ها روبرو هستیم، گفت: ما دانشگاهیان در تجربه‌زیسته خود، از حجم فروش مقاله در خیابان انقلاب خجالت کشیدیم. با افرادی مواجه بودیم که به دنبال جایی برای چاپ مقاله بودند و راه برای چاپ مقاله بیشتر بودند.

وی ضمن تشریح سیر علمی کشور و روند تاریخی شکل‌گیری انتشار مقالات از زمان دارالفنون تا زمان حاضر به اهمیت شکل‌گیری اجتماع علمی اشاره کرد و توضیح داد: در گروه‌های آموزشی و پژوهشی افراد از کارهای همکاران خود بی اطلاعند و با این روش اجتماع علمی یا ساینتیفیک کامیونیتی شکل نمی‌گیرد. وقتی اجتماع علمی نباشد، داوری همتایان یا peer review هم معنا ندارد. ما دچار بی‌خبری پژوهشی هستیم و اجتماع علمی نداریم.

نتیجه بی‌توجهی به ارتباط پژوهشگران و اجتماع علمی

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات اخلاق و تاریخ پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران ادامه داد: این نوع مقاله‌نویسی، هیچ نسبتی با جامعه ما ندارد و فتیشیزم پژوهشی است. مقاله باعث ارتباط پژوهشگران می‌شود، ولی به شرط این‌که اجتماع علمی وجود داشته باشد. این روش، وهن ِ پژوهش است.

نمازی با بیان این‌که در گذشته کسانی که مقاله می‌نوشتند، نخبگان بودند ولی در حال حاضر کارمندهای پژوهشی مقاله می‌نویسند، مجدداً تاکید کرد که ما نیازمند اجتماع علمی هستیم و باید آن را تقویت کنیم. مسئولیت اجتماعی علم خیلی مهم است و باید جدی گرفته شود.

وی ضمن اشاره به این که حوزه علوم انسانی سلامت مانند ستون فقرات تفکرات نظام سلامت است، ادامه داد: این بخش نیز مانند بخش‌های دیگر گرفتار مقاله نویسی شده است و این به خاطر ابتذال کلمه «کاربرد» است. کاربرد در رشته‌های مختلف مفهوم متفاوتی دارد که باید به آن توجه کرد.

بخشی از مشکلات به خاطر مقاله‌شماری است

دکتر اکبر فتوحی، معاون تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی تهران با بیان این‌که روند علمی کشور خوب است و کشور در راستای سیاست درستی که در موضوع مقالات در پیش گرفت، قادر شد کار پژوهشی به زبان آکادمیک ارائه کند، توضیح داد: چیزی که باعث چالش شده، این نیست که ما مقاله منتشر می‌کنیم، چالش زمانی است که از مقاله به عنوان ابزار سنجش استفاده می‌کنیم. زمانی که وارد بحث مقاله شماری می‌شویم، بخشی از این چالش‌ها مطرح می‌شود.

وی به سیر تاریخی این موضوع اشاره کرد و گفت: اوایل قرن ۲۰ که توجه به پژوهش بیشتر شد، رقابت برای گرفتن گرنت‌های پژوهشی، بیشتر شد. توسعه شاخص‌های علم‌سنجی به این موضوع کمک کرد و این این یک سیر طبیعی و مثبت است.

معاون تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی تهران با بیان این‌که توجه به مقاله اجتناب ناپذیر است، ادامه داد: کار پژوهشی باید در معرض نقد و داوری قرار گیرد و راه دیگری وجود ندارد.

فتوحی با اشاره به اینکه کمّی نگاه کردن به پژوهش مختص ایران نیست، ادامه داد: این فقط مسئله ما ایرانی‌ها نیست. خوشبختانه یا بدبختانه در دنیا همین مسیر را می‌روند. این روش به دلیل به‌روز بودن و مزایای دیگر، کمک کرده است، ولی مشکلاتی نیز دارد.

شاخص‌های ارزیابی باید متنوع شوند

وی ادامه داد: یک راه حل این مشکلات تنوع بخشیدن به شاخص‌های ارزیابی و همچنین توجه به سایر خروجی‌های پژوهش‌ مانند پتنت، گایدلاین و .. است. خروجی تنها مقاله نیست. باید از همه روش‌ها استفاده شود تا ارزشیابی‌ها جامع‌تر شوند.

معاون تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی تهران با بیان این‌که «فرآیند ارتقای ما مشکل دارد»، خاطر نشان کرد: بخشی از مشکلات ما به اکوسیستم کشور برمی‌گردد و این موضوع به دلیل انحصار و محدودیت‌هایی است که وجود دارد. مثلا ثبت پتنت و فروش آن در شرایط تحریم کشور، شدنی نیست.

وی تاکید کرد: راه رشد و توسعه کشور، علم است ولی نباید آن را به پژوهش کاهش داد. مقاله خوب و بد وجود ندارد، من تحقیق خوب و بد می‌شناسم. مقاله، خروجی یک تحقیق است که می‌تواند خوب یا بد باشد.

دکتر حق‌جوی، رئیس مرکز توسعه، هماهنگی و ارزیابی تحقیقات معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت نیز در پایان ضمن تشکر از شرکت‌کنندگان در این نشست اظهار کرد: نظام ارتقا نیاز به بازنگری دارد و عزم قاطعی در معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت وجود دارد که این مسیر اصلاح شود. بخشی از آن نیازمند همکاری با معاونت آموزشی است.