“تک فرزندی”، چالش نسلی برای ایران منهای جمعیت

به گزارش عصرقائم،  زندگی افراد در خانواده‌های امروزی متفاوت از گذشته شده است. امروزه دغدغه‌ها و مشغله‌ها بیشتر از گذشته هستند و زوج‌ها دیگر حوصله تعداد زیادی بچه را ندارند. زن و مرد عمدتا یا قصد بچه دار شدن ندارند یا اگر دارند به علت فشارهای مختلف تنها یک بچه می‌خواهند. این در حالیست که تحقیقات نشان داده کودکان تک فرزند در طول زندگی خود احساس تنهایی می‌کنند. از طرفی نداشتن خواهر و برادر کودک را از ایجاد رقابت‌های سازنده برای رسیدن به موفقیت محدود می‌کند. این رقابت‌های سالم لازمه پیشرفت و موفقیت کودکان می‌باشد. در مقابل این امر، اینکه کودک مرکز توجه والدینش باشد باعث ایجاد حس امنیت درون فرد می‌شود.

معضلی که مانند مالیخولیا نسل ایرانی را منقرض می‌کند
چند سالی است که بویژه مقام معظم رهبری از چالشی که بیخ و بن ملت بزرگ ایران را مورد هدف قرار داده، رونمایی کرده و نظر عموم را به این واقعیت جلب کرده‌اند که جمعیت ایران در معرض خطر و انقراض است و پدیده تک‌فرزندی، در این راستا فرهنگ اجتماعی را همراه خود ساخته و با دلائل فراوان اقتصادی و اجتماعی توانسته اقبال جامعه را با خود همگام سازد.
این روزها به هر یک از خانواده های تک فرزند که می رسیم و حرف از بچه بیشتر می زنیم، حرف‌های کلیشه ای و تکراری می شنویم، حتی خودمان هم شاید اینطور فکر کنیم که یا بچه نداشته باشیم یا اگر هم به فرزندآوری توجه می کنیم، تنها یک بچه داشته باشیم دلائلش نیز ظاهرا برایمان منطقی است اما زمانی که چند سال می گذرد و تنها یک بچه را بزرگ می کنیم، تفکراتمان نسبت به گذشته تغییر می‌کند.
این تغییر تفکر می تواند حتی برای والدین هم رخ ندهد اما فشار روانی زیادی را برای تک فرزندها به همراه داشته باشد.
تغییر در ساختار خانواده و كاهش تعداد فرزند، تغییر در روابط درون خانواده را نیز به همراه داشته و كیفیت زندگی تک‌فرزندان را تحت‌تأثیر قرار داده و خانواده‌های تک‌فرزند را با محدودیت ایفای نقش مواجه كرده است، به این صورت كه فرزند، امكان ایفای نقش خواهر یا برادر را ندارد و از قابلیت‌ها و مهارت‌هایی كه در روابط بین خواهر و برادر شكل می‌گیرد، محروم است. كودكانی كه تنها بزرگ می‌شوند و لذت بازی، دعوا و رقابت‌های بین خواهر و برادر را تجربه نمی‌کنند و خاطره‌ای هم برایشان ایجاد نمی‌شود. تک‌فرزندی مشكلی است كه شاید خیلی از پدران و مادران به آن واقفند ولی بنا به هر دلیلی ترجیح را بر تک‌فرزندی گذاشته‌اند و این هم البته معایب و آسیب‌هایی را متوجه بچه‌ها می‌کند.

مزایای تک فرزندی
کودک رابطه بسیار خوبی با پدر و مادر خود پیدا می‌کند و به آن‌ها وابسته می‌شود. کودک توجه پدر و مادرش را به خود جلب کرده و احساس می‌کند که در همه چیز بهترین است. در این بین کودکی که خواهر و برادر ندارد، مجبور نیست با کسی رقابت کند تا توجه پدر مادرش به او جلب شود. اینکه فرزند تک باشد به او کمک می‌کند که عمدی یا غیرعمدی مورد مقایسه با خواهر و برادرش قرار نگیرد. کودکی که تنها باشد، مستقل‌تر بار می‌آید.

یکی از مسائلی که خانواده های تک فرزند عموما مطرح می کنند، مسئله مالی برای فرزند بیشتر است. اینکه الان شرایط اقتصادی اجازه فرزند بیشتر را نمی دهد خیلی از این خانواده ها در ارتباط با مسائل اقتصادی زیاد صحبت می کنند درحالیکه طبق آمار تک فرزندی در خانواده های با سطح درآمد بالا بیشتر دیده می شود اما در ارتباط با خانواده های سطح متوسط به پایین دولت می بایست شرایط اقتصادی را برایشان فراهم کند.

براساس آموزه های دین اسلام نیز آنکه دندان دهد، نان دهد و روزی دست خداست. در روایتی پیامبر خطاب به اباذر فرمودند: یا أَبَاذَرٍّ لَوْ أَنَّ ابْنَ آدَمَ فَرَّ مِنْ رِزْقِهِ کَمَا یَفِرُّ مِنَ الْمَوْتِ لَأَدْرَکَهُ رِزْقُهُ کَمَا یُدْرِکُهُ الْمَوْتُ / ای اباذر اگر فرزند آدم از روزی خودش فرار کند گویی از مرگش فرار کرده است و همانطور که مرگ انسان را در می یابد، روزی هم می گردد و او را در می یابد.

در روایت دیگری شخصی نزد معصوم عرضه داشت من فرزند می خواهم، ولی همسرم می گوید بدلیل مسائل اقتصادی فرزند آوردن را عقب بیاندازیم، حضرت با این تعبیر فرمودند روزی فرزندان را خدا می رساند، به همسرت بگو نگران این موضوع نباشد. بنابراین روزی انسان ها دست خداست و زیاد و کم کردن آن هم دست خود خداست، معصومین (ع) می فرمودند؛ در برخی موارد خداوند روزی را زیاد می کند که یکی از آن موارد فرزند آوری است. شخصی سومین دخترش که به دنیا آمد با نگرانی نزد پیامبر آمد، حضرت به او گفت نگران چه هستی، روزی اش را که خدا می دهد و برای خود تو هم خاصیت دارد؛ چون سه دختر داری خدا بهشت را بر تو واجب کرده است. بنابراین هر چیزی که در روایات موجود است تشویق به فرزندآوری بیشتر است.

بنابراین این شعار «فرزند کمتر زندگی بهتر» اگر واقعیت داشت الان هیچ یک از تک فرزندها یا دو فرزنددارها نباید مشکلی داشته باشند یا لااقل مشکلاتشان کمتر باشد در حالیکه اینطور نیست و زندگی سراسر مشکلات است حال شما تصور کنید که یک بچه هم باشد  و هزار مشکلات تک فرزندی هم بدان اضافه می شود چرا که عموما تک فرزندها به خاطر شرایط خاصی که دارند ، توقعات و درخواست هایشان هم از زندگی و والدین بیشتر است.

معایب داشتن یک فرزند
احساس تنهایی کودک در طول زندگی یکی از پیامدهای تک فرزند بودن است. در این شرایط کودک از داشتن هم بازی و کسی که همراه او بزرگ شود محروم می‌ماند. این کودکان از سوی والدین تحت فشار زیادی قرار می‌گیرند؛ باید در مدرسه و سایر مکان‌ها عالی عمل کنند و این به روی آن‌ها فشار تحمیل می‌کند. والدین کودک تک، تمام توجه و مراقبتشان را صرف کودکشان می‌کنند و ممکن است فرزند خود را لوس بار بیاورند. تک فرزندی ممکن است باعث شود که کودک از پدر و مادرش خسته شود.

البته که تک فرزندی به معنای نداشتن مهارت‌های ارتباطی نمی‌شود. اما اینکه افراد تک فرزند چقدر مهارت‌های ارتباطی دارند، به نحوه تربیت والدین آن‌ها بر می‌گردد. به صورت کلی تک فرزندها در برقراری ارتباط با همسن و سالان خود دچار چالش می‌شوند و متاسفانه نمی‌توانند ارتباط موثر و موفقی با گروه همسالان خود داشته باشند. شخصیت پدر و مادر در نحوه شکل گیری مهارت‌های اجتماعی کودک تاثیر گذار است.

به عنوان مثال اینکه خانواده تعامل زیادی با دیگران داشته باشد و کودک با همسن و سالانش زیاد در ارتباط باشد در این میان نقش مهمی دارد. اگر فرزند شما دوستان همسن خود را به خانه دعوت کند یا به منزل آن‌ها برود تاثیر مثبتی بر روابطش می‌گذارد. همچنین ارتباط تک فرزندها با دخترخاله، دختر عمو و دیگر همسن و سالانش در خانواده می‌تواند به بهبود روابط او با همسالانش تاثیر مثبت بگذارد. تک فرزندهایی که در کودکی با همسن و سالانشان ارتباط خوبی می‌گیرند، در طول زندگی کمتر دچار مشکل می‌شوند.

آسیب‌پذیر و متکی به دیگران
فرزانه زینعلی‌فر، روانشناس، به ما می‌گوید: “تک‌فرزندها زودتر از همسالان غیر تک‌فرزند وارد دنیای بزرگسالان می‌شوند؛ درنتیجه رفتارها و تجربه رفتارهای خاص گروه سنی خود را تجربه نمی‌کنند و بیشتر شبیه بزرگ‌ترها رفتار می‌کنند. تحمل ناامیدی‌ها و فشارهای روحی در تک‌فرزندان کمتر است. آن‌ها به برقراری روابطی علاقه‌مندند که دربرگیرنده منافع آنان باشد. خصوصیات فرزندان اول نیز شباهت بسیاری به تک‌فرزندان دارد، اما با ورود فرزند دوم تغییراتی در خلق‌وخوی این کودکان ایجاد می‌شود.

معمولا تک‌فرزندها حمایت بیشتری از طرف والدین خود دریافت می‌کنند که می‌تواند باعث شود تحمل کودک در برابر مشکلات پایین بیاید. این سبک فرزندپروری باعث می‌شود فردی آسیب‌پذیر و متکی به دیگران شود معمولا این افراد با ورود به جامعه از دیگران هم انتظار دارند که او را موردحمایت قرار دهند. درواقع نوع تربیت خانواده می‌تواند منجر به پرورش یک شخصیت وابسته شود. از طرفی تک‌فرزندها از حمایت خواهر و برادرها که بزرگ‌ترین سرمایه حمایتی برای روزهای سخت آینده هستند محروم می‌شوند. همچنین تک‌فرزندها، خواهر یا برادری ندارند تا با او رقابت کنند. بازی‌ها یا دعواهای کودکانه با همشیر را تجربه نمی‌کنند. یادگیری مهارت‌های کنار آمدن بااحساس حسادت اهمیت ویژه‌ای دارد. نداشتن چنین تجربه‌هایی باعث می‌شود فرصت کمتری برای پرورش توانایی‌های کنترل و مدیریت در کارهای خود را داشته باشند. از طرفی داشتن روحیه رقابت برای برخورد با مسائل اجتماعی در آینده الزامی است. داشتن خواهر و برادر به درک مفهوم رقابت و پافشاری برای رسیدن به هدف به کودکان کمک می‌کند”.

خصوصیات رفتاری تک‌فرزند
الف: منزوی شدن
کودک تک فرزند دوستی در خانه ندارد تا با او بازی کند؛ برای همین بیشتر اوقات احساس تنها بودن می‌کند. همچنین اگر نتواند مهارت‌های اجتماعی را به خوبی کسب کند، درون گرا و منزوی خواهد شود. این احساس تنهایی در بزرگسالی آن‌ها نیز تاثیر خواهد گذاشت. دو اختلال اسکیزوئید و افسردگی از جمله اختلالات احتمالی هستند که ممکن است کودک در بزرگسالی به آن‌ها دچار شود.
ب: شخصیت اسکیزوئید
شخصیت اسکیزوئید علاقه زیادی به تنها بودن دارد. انزوا طلبی کاملا در رفتار این افراد مشهود است. افراد اسکیزوئید روابط اجتماعی و عاطفی با دیگران برقرار نمی‌کنند و به مشاغل فردی تمایل بیشتری نشان می‌دهند. احتمال اینکه تک فرزندها به این اختلال دچار شوند بیشتر از سایر افراد است. اما با این وجود نمی‌توان گفت همه تک فرزندها در بزرگسالی به چنین سرنوشتی دچار می‌شوند.
ج: افسردگی
اینکه کودک مدت زیادی تنها بماند، احتمال دچار شدن به این اختلال را در بزرگسالی‌ افزایش می‌دهد. این نوع افسردگی به صورت خفیف یا مزمن در اکثر ساعات شبانه روز با آ‌ن‌ها همراه است. در چنین شرایطی ضروری است که والدین و کودک از کمک مشاور یا روانشناس بهره‌مند شوند.

زشت و زیبای رفتاری تک فرزندان 
طبق تحقیقات صورت گرفته تک فرزندها افرادی با وجدان، منظم و وظیفه شناس هستند. تک فرزندها اعتماد به نفس بیشتری دارند، پر توقع و کمال گرا هستند و در افکار و اعمال خود انعطاف پذیری کمی دارند. نمی‌توانند با دیگران همدلی کنند یا خود را به جای آن‌ها بگذارند. این کودکان چون بیشتر وقت خود را با پدر و مادر گذرانده‌اند، شبیه بزرگسالان رفتار می‌کنند. تحمل فشارهای روحی نیز در تک فرزندان کمتر است. دریافت مشاوره از طرف والدین می‌تواند در کمتر شدن مشکلات کودک در بزرگسالی کمک کننده باشد.

شعار «فرزند کمتر، زندگی بهتر» پیوست تربیتی نداشت
مقام معظم رهبری از سال ۱۳۸۸ بیان دیدگاه‌های جمعیتی را آغاز کرده و میان مسئولان درباره لزوم تغییر سیاست‌های جمعیتی صحبت کرده‌اند و از آن زمان تاکنون هیچ‌گاه این مسأله را فراموش نکرده‌اند؛ ایشان با مشاهده برخی کم‌کاری‌ها و بی‌توجهی به مسئله مهم جمعیت کشور در مسئولان دولتی و لزوم بازنگری در سیاست‌های تحدید نسل، روی سخن‌شان را در جلسات عمومی به‌سوی جامعه تغییر داده‌اند.

ایشان در اردیبهشت سال ۹۳ با توجه به اهمیت مقوله جمعیت در اقتدار ملی و با توجه به جوانی جمعیت کنونی، سیاست‌های کلی جمعیت را ابلاغ فرمودند؛ این سیاست‌ها بر اساس بند یک اصل ۱۱۰ قانون اساسی و پس از مشورت با مجمع تشخیص مصلحت نظام تعیین شده است؛ ایشان با در نظر داشتن نقش مهم جمعیت در پیشرفت کشور، تأکید فرمودند که لازم است برنامه‌ریزی‌های جامع برای رشد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور متناسب با سیاست‌های جمعیتی انجام گیرد.

در سال‌های گذشته رهبر معظم انقلاب در بیانات مختلف خود به‌طور مداوم به موضوعات مرتبط با افزایش جمعیت اشاره کرده‌اند؛ بر این اساس، علاوه بر بیانات روز گذشته ایشان در ارتباط تصویری با نمایندگان مجلس، از سال ۱۳۹۰ تا کنون، قریب ۵۰ بار به “مسئله جمعیت” اشاره و بر ضرورت اصلاح رویه غلط گذشته در تحدید نسل تأکید داشته‌اند.

رهبر معظم انقلاب در مرداد ماه سال ۱۳۹۰ طی سخنانی، رسمی و علنی به موضوع “جمعیت” و لزوم مقابله با سیاست‌های “تحدید نسل” اشاره و تأکید کردند که “هر اقدام و تدبیری برای کم کردن جمعیت باید پس از ۱۵۰ میلیون نفر صورت بگیرد.”

ایشان همچنین در مرداد سال ۹۱ نیز بار دیگر در مورد “خطرات کاهش رشد جمعیت” کشور هشدار دادند و حتی از عبارت “خطا کردیم” استفاده کردند! به‌عبارتی خطر کاهش جمعیت برای نخستین بار، توسط مقام معظم رهبری مورد اشاره قرار گرفته وارد گفتمان عمومی کشور شد در حالی که پیش از آن با وجود هشدار برخی کارشناسان حوزه جمعیت درباره بحران کاهش جمعیت کشور، به‌طور جدی بحث‌های مربوط به کنترل و تحدید نسل در حال پیگیری بود!
معظم‌له در اظهاراتی بیان داشتند: من مدتی است که دارم فکر می‌کنم این شعار و سیاست «فرزند کمتر، زندگی بهتر» پیوست تربیتی نداشته است و در آن زمان به پیامدهای تربیتی آن توجه نشده است. این شعار بیشتر یک پیوست اقتصادی داشته و چون بنای اصلی را بر محاسبات اقتصادی می‌گذاشتند، به مسائل بهداشت روان و به تربیت توجه نشده است.

به نظرم از این به بعد لازم است که ما برای طرح‌های بزرگی که اجرا می‌کنیم، حتماً “پیوست بهداشت روان” هم در نظر بگیریم. اگر بخواهیم این پیوست را رایج کنیم لازمه‌اش این است که متخصصین و علمای تعلیم و تربیت در سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی‌های کلان دخالت داده شوند و از این افراد خواسته شود تا برای طرح‌های بزرگ، پیوست تربیتی تهیه کنند.

نتیجه‌گیری و پیشنهاد
بهتر است سیاست‌های کنترل جمعیت بر اساس نیاز جامعه باشد. بنابراین پیشنهاد می‌شود، هنگامی‌که نفع همه افراد جامعه براساس داشتن جمعیت بیشتر تعریف می‌شود، این برنامه انعطاف لازم را داشته باشد. دولت می‌تواند با برنامه‌ریزی و بسترسازی مناسب و رفع موانع اقتصادی و ایجاد قوانین حمایتی به‌خصوص از مادران دارای فرزند و فرهنگ‌سازی و تأمین شرایط روحی و روانی مناسب برای تغییر در ذهنیت خانواده‌ها برای نگرش به آینده‌ای امیدوارکننده تأثیرگذار باشد.

در پایان باید به این حکایت قدیمی اشاره کرد که ا گر می‌خواهید برای یک سال سرمایه‌گذاری کنید، گندم بکارید، اگر می‌خواهید برای ۱۰ سال سرمایه‌گذاری کنید، درخت بکارید. اما ا گر می‌خواهید صدسال سرمایه‌گذاری کنید فرزنددار شوید و نسبت به تعلیم و تربیت صحیح آنان اقدام کنید.