“پیچیدگی علمی”؛ شاخصی که ایران در آن جایگاه مناسبی ندارد

به گزارش عصرقائم، امروزه تولید علم اولویت اصلی توسعه هر کشور است و توسعه علمی مقدمه توسعه و به تبع آن افزایش رونق اقتصادی و رفاه اجتماعی است. به همین دلیل در سند چشم‌انداز ۱۴۰۴،‌ ایران کشوری توسعه یافته با جایگاه اول اقتصادی و علمی در سطح منطقه است.

ولی این سوال وجود دارد که آیا صرفا با انجام پژوهش‌های کمی در حوزه علم‌سنجی می‌توان جایگاه منطقه‌ای ایران را در حوزه علم تعیین کرد؟ آیا در نظر گرفتن اهمیت یکسان برای پژوهش‌های انجام‌شده در حوزه‌ای مثل داروسازی که یکی از صنایع دانش‌بنیان و با پیچیدگی بالاست و دانش آن در انحصار تعداد اندکی از کشورها قرار دارد و مقالات منتشر شده در حوزه‌هایی مثل نساجی یا صنعت فولاد که صنایعی فراگیر هستند و دانش آن در اختیار اکثر کشورها قرار دارد، می‌تواند به خوبی جایگاه علمی ایران را نشان دهد؟ آیا می‌توان با توجه صرف بر تعداد مقالات منتشرشده، پیچیدگی علمی یک کشور را در مقایسه با کشورهای دیگر ارزیابی کرد؟

طبق بررسی‌های انجام‌شده، آن بخش از مطالعات علم‌سنجی در کشور که از روش‌های تک‌معیاره استفاده می‌کنند، قادر به سنجش پیچیدگی تولیدات علمی کشور در مقایسه با کشورهای منطقه نیستند. در مقابل استفاده از روش‌های چند معیاره، می‌تواند نتایج قابل اتکایی را در این حوزه ارائه دهد. به همین دلیل نیاز به استفاده از روش‌های چندمعیاره برای سنجش پیچیدگی علمی ایران در مقایسه با کشورهای منطقه به منظور سیاست‌گذاری موثرتر، بیش از پیش احساس می‌شود.

رویکرد پیچیدگی؛ روشی چند معیاره برای سنجش پیچیدگی علمی کشورها در مقایسه با یکدیگر است. این روش با ترکیب هم‌زمان دو سنجه تنوع علمی در نظام علمی کشورها، ‌از طریق بررسی تعداد استنادات مقالات تولید شده در حوزه‌های مختلف علمی و مقایسه کشورهایی که در آن حوزه تولید علم داشته‌اند (یا به عبارتی فراگیری علم تولید شده)؛ به مقایسه تولیدات علمی کشورها می‌پردازد و به نحوی کمیت را با کیفیت ادغام می‌کند.

با توجه به این مسئله، پژوهشگران مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، با استفاده از معیار میزان استنادات به مقالات ایران در حوزه‌های مختلف،‌ در ترکیب با رویکرد پیچیدگی علمی، جایگاه ایران را از نظر تنوع و پیچیدگی حوزه‌های علمی بررسی کردند و به این مسئله پاسخ دادند که آیا ایران توان انجام تحقیقات در حوزه‌های علمی دارای پیچیدگی را دارد؟ فراگیری این حوزه‌ها در مقایسه با کشورهای منطقه چگونه است؟

در این پژوهش که با استفاده از شاخص پیچیدگی علمی و در بازه زمانی سال‌های ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۴ انجام شد، ۲۷ حوزه علمی اصلی و ۳۱۳ زیر حوزه علمی در بر مبنای طبقه‌بندی پایگاه استنادی سایمگو بررسی شد. همچنین تمام کشورهای جهان و کشورهای مطرح‌شده در سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ از نظر این شاخص بررسی شدند.

در این مطالعه مشخص شد که رژیم اشغال‌گر قدس، رتبه هفتم جهانی و رتبه اول منطقه را دارد و کشورهای ترکیه و لبنان در مقام‌های دوم و سوم منطقه‌ از لحاظ شاخص پیچیدگی علمی قرار گرفته‌اند. شاخص پیچیدگی علمی ایران در طی سال‌های ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۴ یک روند تقریبا ثابت و پایدار داشته و رتبه هشتم این جدول را به خود اختصاص داده است و عربستان قبل از ایران و در جایگاه هفتم قرار گرفته است. رتبه‌های اول تا دهم این شاخص به ترتیب مربوط به رژیم اشغال‌گر قدس، ترکیه، لبنان، امارات، اردن، ‌کویت،‌ عربستان، ایران، مصر و قطر است. کشورهای ارمنستان، آذربایجان و سوریه نیز به ترتیب کم‌ترین میزان شاخص پیچیدگی علمی را در منطقه دارند.

بررسی ۲۷ حوزه علمی از نظر شاخص پیچیدگی علمی نشان داد که حوزه‌ «پرستاری» پیچیده‌ترین حوزه است و سپس حرفه‌های سلامت، روان‌شناسی، علوم اعصاب،‌ مهندسی شیمی، پنج حوزه اول از نظر پیچیدگی علمی هستند. حوزه‌های «کشاورزی و علوم زیستی» و «علوم میان‌رشته‌ای» از نظر شاخص پیچیدگی علمی، در رتبه‌های آخر قرار دارند.

بررسی تعداد استنادات مقالات ایران در ۱۰ زیر شاخه برتر از نظر پیچیدگی علمی نشان می‌دهد که در سال ۲۰۱۴ تنها ۰.۹۱ درصد کل استنادات ایران در ۱۰ زیر حوزه دارای پیچیدگی بالا قرار دارد. همچنین مشخص شد که تولیدات علمی ایران در زیرشاخه‌های با پیچیدگی کمتر قوی‌تر بوده و در زیرشاخه‌های با پیچیدگی بالا به جز سه مورد (زیر حوزه علوم مواد، بیوشیمی و شیمی) خوب عمل نکرده است. به علاوه مشخص شد که در زیر شاخه‌های با شاخص پیچیدگی علمی بالا، تولیدات علمی قوی نداشته‌ایم و تعداد استنادات در این بازه کم بوده است.

بررسی تنوع تولیدات علمی کشورهای منطقه نشان داد که بیشترین میانگین تنوع علمی در سال‌های ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۴ را کشور ترکیه در اختیار دارد و این رقمی معادل ۱۳۷ زیر حوزه از بین ۲۹۸ زیر حوزه علمی است. ایران با متوسط تنوع ۱۰۹ زیر حوزه، رتبه ششم را از آن خود کرده است.

در ارزیابی رقبای علمی ایران در منطقه بر مبنای پیچیدگی علمی عنوان شد که ترکیه مهم‌ترین رقیب در تولیدات علمی ایران در منطقه است و کشورهای عربستان، پاکستان، مصر،‌ اردن و … دیگر رقبای ما در منطقه هستند. این در حالی است که کشورهای گرجستان، ارمنستان و رژیم اشغال‌گر قدس، کشورهایی هستند که به ترتیب کم‌ترین تولیدات علمی مشترک با ایران را دارند و این کشورها از منظر شاخص پیچیدگی علمی در کم‌ترین رقابت با ایران قرار دارند.

بر اساس یافته‌های این مطالعه؛ از منظر پیچیدگی علمی ایران رتبه هشتم منطقه و رتبه چهلم جهانی را در سال‌های ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۴ به خود اختصاص داده است. از بین کشورهای منطقه، تنها رژیم اشغال‌گر قدس جزو ۱۰ کشور برتر جهان قرار گرفته و آذربایجان و ارمنستان، از این منظر جزو ۱۰ کشور آخر دنیا هستند.

این موضوع در حالی است که بر مبنای سایر شاخص‌های علم‌سنجی مثل تعداد برون‌دادهای علمی و میزان استنادات، در پایگاه‌های استنادی نظیر اسکوپوس و کلریونت آنالیتیکس، ایران رتبه‌های اول تا دوم منطقه را در چند سال اخیر داشته است. شاخص پیچیدگی علمی هم به لحاظ کمی و هم کیفی به سنجش جایگاه علمی کشورها می‌پردازد. کشورهایی مثل کویت و عربستان در قیاس با ایران تفاوت چندانی به لحاظ تنوع علمی ندارند و قطر با این‌که تنوع علمی کم‌تری دارد، ولی به لحاظ پیچیدگی علمی در جایگاه نزدیک به ایران قرار گرفته‌اند.

این موضوع نشان می‌دهد که این کشورها قابلیت‌های لازم را در سطوح مختلف برای تولید علم در این حوزه‌ها فراهم کردند. این قابلیت‌ها را می‌توان در مواردی مثل منابع انسانی، منابع اقتصادی، فراهم کردن زیرساخت‌ها و تجهیزات علمی و نیز در سطح کلان سیاست‌گذاری‌های کارآمد و جهت‌دار خلاصه کرد. البته در مورد عربستان شرایط تا حدودی متفاوت است. گزارش‌های متعدد نشان از رشد بی‌سابقه تولیدات علمی و ارتقای جایگاه علمی عربستان دارد و در حال ربودن گوی سبقت از ایران است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که ۷۰ درصد مقالات عربستان با مشارکت بین‌المللی انجام شده، در حالی که در سال‌های اخیر میزان همکاری‌های بین‌المللی ایران با افول همراه بوده است.

طبق یافته‌های این مطالعه؛ «پرستاری» و «حرفه‌های سلامت» دارای بیشترین پیچیدگی در مقیاس جهانی بوده‌اند و بعد از آن روان‌شناسی، علوم اعصاب، مهندسی شیمی و هنر و علوم انسانی، حوزه‌های علمی پیچیده هستند. این نشان می‌دهد که این حوزه‌های علمی لزوما حوزه‌های مبتنی بر تکنولوژی‌های بالا نیستند، بلکه حوزه‌هایی‌ هستند که پیچیده‌ترین نیازهای جامعه را نشانه گرفته‌اند.

تولید علم اثرگذار در حوزه «پرستاری» در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی نیازمند داشتن قابلیت‌ها و زیرساخت‌های متعددی در کشورها است که سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی‌های علم در سطوح مختلف مدیریتی را طلب می‌کند.

بررسی‌ها نشان داد که ۳۰ درصد از کل استنادات دریافتی ایران در زیر حوزه‌های با پیچیدگی پایین است و تنها ۰.۹ درصد از کل استنادات دریافتی در زیر حوزه‌هایی با پیچیدگی بالاست که از بین آن ۰.۸۹ درصد آن نیز متعلق به حوزه علم مواد و زیر حوزه علوم و فناوری نانو است و ایران در ۹ زیر حوزه برتر که در حوزه پرستاری جای دارد، عملکرد خوبی نداشته است.

بررسی‌های گذشته نشان داده انتشارات ایران روی شیمی معدنی و هسته‌ای، فیزیک هسته‌ای و ذرات و مهندسی هسته‌ای متمرکز شده است و اگر چه تحقیقات پزشکی و کشاورزی نیز افزایش یافته، ولیکن انتشارات در مهندسی هسته‌ای ایران ۲۵۰ برابر سریع‌تر از میانگین جهان است.

به گفته پژوهشگران این مطالعه نکته مهمی که باید سیاست‌گذاران عرصه علم و فناوری در کشور مورد توجه قرار دهند این است که برای توسعه علمی ایران، علی‌رغم رشد کمی تولیدات علمی، نظام پژوهشی کشور باید به سمت متنوع‌سازی علومی سوق داده شود که کشور دارای قابلیت‌های مورد نیاز آن باشد و برای ارتقا جایگاه رقابت‌پذیزی کشور در سطح منطقه باید پیچیده‌ترین نیازهای جامعه هدف گرفته شود.

این محققان می‌گویند: در نقشه جامع علمی کشور نیز بر بحث کمیت‌ها تاکید شده که بدون توجه به نیازها و قابلیت‌های موجود در کشور، رسیدن به وضعیت مطلوب در چشم‌انداز ۱۴۰۴ که جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در منطقه است،‌ سهل نخواهد بود.

در انجام این مطالعه دکتر المیرا جنوی؛ استادیار گروه علم‌سنجی و دکتر بهروز شاهمرادی؛ استادیار گروه اقتصاد علم در مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، مشارکت داشتند.

یافته‌های این مطالعه به صورت مقاله علمی پژوهشی با عنوان «سنجش جایگاه رقابت‌پذیری علمی ایران در منطقه با استفاده از شاخص پیچیدگی علمی» در دوفصل‌نامه علمی پژوهش‌نامه علم‌سنجی دانشگاه شاهد،‌ منتشر شده است.