تفریحات سالم و حلال؛ چیستی و چرایی

به گزارش قائم آنلاین، حجت‌الاسلام و المسلمین حمید رضا ارباب سلیمانی- مشاور وزیر در امور فرهنگی، دینی و مشاور وزیر ارشاد در امور روحانیت با ارائه یادداشتی درباره بحث اوقات فراغت افراد جامعه و به ویژه جوانان و نوجوانان و در خصوص بهره و استفاده کافی بردن از اوقات فراغت در یاداشتی که به صورت اختصاصی در اختیار ایسنا قرار داده آورده است:

یکی از نیازهای اساسی و دیرپای انسان که عمری به درازی عمر بشر دارد، و همواره به گونه‌های خاص متناسب با درک و تقاضای جمعی و امکانات و ظرفیت‌های محیطی در چهارچوب فرآیندهایی پاسخ یافته، نیاز به تفریح و سرگرمی و پر کردن اوقات فراغت به شیوه‌های متنوع و خلاق بوده است. شیوه تعامل با این نیاز و ارضای آن نیز، همچون دیگر پدیده‌ها، به مرور زمان و به تبع دیگر تغییرات محیطی، دستخوش دگرگونی شده است. در گذشته، فراغت به صورتی در هم آمیخته با کار و تلاش و روندهای معمول زندگی، بدون نیاز به تمهیدات و چاره اندیشی‌های ویژه، تحقق می‌یافت و بیشتر در برخی گروه‌های سنی همچون کودکان و نوجوانان یا برخی گروه‌ها همچون قشرهای متمکن و مرفه بود؛ ولی امروزه، فراغت به یکی از فرصت‌های همگانی نسبتا مستقل از روندهای عادی کار و تلاش رسمی تبدیل شده که به شدت به سیاست گذاری و برنامه‌ریزی، تمهید مقدمات و تخصیص امکانات، نیازمند است. تمدن صنعتی مدرن، با ایجاد تحولات عمیق در ساحت‌های زندگی بشر سبب گسترش فراغت توده‌ها و پیدایش احساس نیاز شدید به پوشش آن به شیوه‌های ممکن شده است.

وجود برخی از جنبه‌های روانشناختی، جامعه‌شناختی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی، اولا نیاز به فراغت را به یکی از نیازهای کانونی اجتناب ناپذیر تبدیل کرده و ثانثا، تفریح و سرگرمی را در قالب شکل‌ها و صورت‌های نسبتا روشن، به عنوان مناسب‌ترین و مطلوب‌ترین گزینه‌ها برای پوشش اوقات فراغت، در فهرست نیازها و ارزش‌های اسلامی و انسانی جای داده است. این شرایط، از یک سو فرآیند ظهور و شکوفایی رسانه‌های جمعی مدرن، به ویژه فضای مجاز و شبکه‌های اجتماعی شکل گرفته در آن را، به عنوان برخی از مظاهر تکنولوژیکی و فرهنگی جهان جدید، سرعت بخشید. از سوی دیگر، اقدام همه جانبه در جهت تامین این نیاز را، یکی از اساسی‌ترین و محوری‌ترین وظایف سازمانی و حرفه‌ای آنها تعیین کرد. این نوشتار در صدد است تا در حد توان، اولا دیدگاه اسلام را در خصوص سرگرمی، با توجه به مرجعیت هنجاری و نقش هدایتی آن در سیاست‌های کلان سیمای ملی و نحوه برخورد با این مقوله؛ ثانیا قلمرو معنایی تفریحات سالم و حلال، جایگاه، ضرورت و اهمیت عصری آن؛ ثالثا نقش رسانه‌ها و مشخصا فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی را به عنوان پرمصرف‌ترین و فعال‌ترین رسانه جمعی در تامین این امکان؛ رابعا پیشنهادها و راهکارهای عملی برای توجه دادن به این مقوله در سطح کشور را به اختصار بیان کند.

تفریحات سالم و حلال از منظر آیات و روایات و دین اسلام

آیات قرآن

باید توجه داشت که در قرآن کریم برای تفریحات حلال و سالم  دو نکته مهم و اساسی وجود دارد:

۱) تفریح، فقط گردش بدون اندیشه و تفکر، و بدون عبرت‌گیری و پندپذیری نباشد.

۲) تفریح، باعث آلوده شدن انسان به گناهان دیگر نشود.

نمونه‌های فراوانی برای تفریح حلال و سالم در قرآن ذکر شده که در اینجا به ۲ مورد اشاره می‌شود:

الف – قرآن کریم درخواست برادران را از پدر در مورد حضرت یوسف این چنین بیان می‌کند: «او را فردا با ما (به خارج شهر) بفرست تا غذای کافی بخورد، و بازی و تفریح کند و ما حافظ او هستیم.»

وقتی برادران یوسف مسئله تفریح و گردش در صحرا را مطرح کردند، حضرت یعقوب اعتراض نکرد که این عمل شایسته یک جوان موحد و وابسته به خانواده نبوت نیست (بلکه از جنبه امنیتی اظهار نگرانی نمود) از این بیان بخوبی استفاده می‌شود که به تفریح، نظر مثبت داشته، بلکه در جامعه آن روز امر مسلمی بوده است و امروز شهرنشینی، و فضای بسته خانه‌های شهرها، این نیاز را دو چندان کرده است. (سوره یوسف، آیه ۱۲)

ب – در آیات متعددی از قرآن، خداوند دستور داده در زمین سیر کنید و در آن گردش کنید از جمله فرمود: «و میان آنها و شهرهایی که برکت داده بودیم، آبادیهای آشکاری قرار دادیم و سفر در میان آنها را به طور متناسب (با فاصله نزدیک) مقرر داشتیم (و به آنان گفتیم:) شب‌ها و روزها در این آبادیها با ایمنی کامل، سفر و گردش کنید.» (سوره انعام، آیه ۱۱)

تفریحات سالم در روایات دینی

در روایات نیز به امر تفریح سالم پرداخته شده، و سفارش شده که ساعتی از زندگی را به لذت‌های حلال و تفریح‌های سالم اختصاص دهید، در اینجا به چند نمونه مختصر اشاره‌ای می‌شود:

الف – حضرت علی (علیه السلام) به فرزندش می‌فرماید: «فرد با ایمان کسی است که این سه وقت را در زندگی خود قرار داده باشد، بخشی از آن را به معنویات بپردازد و با پرورگارش مناجات کند، قسمتی در فکر معاش و امورات دنیات می‌گذرد و قسمتی را به این تخصیص می‌دهد که از لذت‌های حلال و مشروع بهره‌مند شود.» (میزان الحکمه، ج۱۰، ص ۳۷۶)

ب – شادی و تفریح‌های سالم فرصت‌هایی است که زمینه بهره برداری بیشتر از اوقات عمر را فراهم می‌کند؛ از رسول اکرم روایت شده است که می‌فرماید: «مسافرت‌ کنید تا صحت یابید و غنیمت به دست آورد». (منتخب میزان الحکمه، حدیث ۲۵۳ به نقل از کنزالعمال ۱۷۴۷۰)

ج – امیر مومنان (ع) در تفسیر آیه ۷۷ از سوره «قصص» «… ولا تنس نصیبک من الدنیا…» (… و بهره‌ات را از دنیا فراموش مکن …) می‌فرمایند: سلامتی، توانایی، فراغت، جوانی، نشاط، بی نیازی و ثروت خود را فراموش نکن و با بهره گیری (سالم) از آنها در پی آخرت باش. (مفاتیح الحیاه، مولف: آیت الله جوادی آملی، ناشر: مرکز نشر اسراء، سال نشر: بهار ۱۳۹۱ ه. ش، نوبت چاپ: بیست و چهارم.)

همانطور که ذکر شد اسلام برای هر کاری ملاک معرفی کرده است، اسلام در تفریح، ما را محدود نکرده است، اما چیزی که مهم است باید خارج از مسیر بندگی نباشد و ویژگی‌های تفریح اسلامی مذکور در آن رعایت گردد، اینک به برخی از تفریحات مورد توجه اسلام اشاره می‌کنیم.

۱. کار و تلاش ۲. تیراندازی ۳. اسب سواری ۴. کشتی ۵. شنا ۶. صله رحم و معاشرت با نزدیکان ۷. خوشرویی و خوش‌گویی ۸. رعایت بهداشت و نظافت فردی ۹. یاد خدا (دعا، نیایش، تلاوت قرآن) ۱۰. توجه به اعیاد مذهبی (جمعه‌ها، فطر، غدیر، قربان) و پوشیدن لباس‌های روشن و شاد ۱۱. شاد کردن مومنین ۱۲. هدیه دادن و هدیه گرفتن ۱۳. داشتن دوست صالح ۱۴. سفر و رفتن به مناطق سرسبز ۱۵. دیدارهای دسته جمعی

نکته حائز اهمیت در این میان این است که در تفریحات، سنین مختلف نقش مهمی را به خود اختصاص می‌دهد مثلا تفریح کودک با نوجوان و یا زن و مرد بسیار با هم فرق دارد. یک جوان از آنجایی که ابعاد روحی او رشد کرده نیاز به احترام، شخصیت، عزت نفس و … در خود احساس می‌کند، هر گاه نیازهای معنوی، جسمانی و عقلانی او ارضاء می‌گردد، احساس شادابی و خرمی بیشتر می‌کند و هر گاه اینها از طرف دیگران در خطر باشد، او احساس افسردگی، خمودی و غم می‌کند، اسلام به مسائل تفریح تا آنجا اهمیت داده که یک سلسله مسابقات را حتی با شرط بندی اجازه داده، و برخی موارد را با عنوان‌های قابل تعظیم مورد تاکید قرار داده است.

 ویژگی‌های تفریح سالم و حلال در اسلام

تفریحات سالم و حلال در دین مبین اسلام دارای ویژگی‌های ۱۵ گانه به شرح زیر است:

۱. در راستای فرآیند تکامل و رشد شخصیت اسلامی و انسانی

۲. نشاط آور

۳. در چارچوب قوانین شرع (واجب، حرام، مباح، مکروه و مستحب)

۴. متعادل (نه افراط، نه تفریط)

۵. دارای فواید عقلی، جسمی و روحی

۶. در بردارنده بعد اجتماعی مثل ادخال سرور در قلب مومنین

۷. پرهیز از تضییع وقت و سرگرمی صرف

۸. رشد و تعالی نفسانی و جسمانی

۹. فعال و پر تحرک بودن

۱۰. جلوگیری از خفت و سبکی عقل (توجه به عقل و تفکر در نظام اسلام) مثل پرهیز از شرب خمر، پرهیز از گوش دادن به موسیقی مبتذل، عدم مصرف مواد مخدر و …

۱۱. اجتناب از هر گونه شرط بندی (غیر از تیراندازی و اسب سواری)

۱۲. دوری از آزار و اذیت دیگران (تحقیر، مسخره کردن، همسایه و مردم آزاری و …)

۱۳. پرهیز از هر گونه ضرر و زیان به خود و دیگران در هنگام تفریح و سرگرمی

۱۴. لذت و شادی پایدار

۱۵ تقویت کننده بعد جسمانی و روحانی (شجاعت و …) و مقدمه‌ای برای دفاع از خود، دین (تیراندازی)

چند شاخصه از الزامات برنامه‌های تفریحی در کلام رهبر معظم انقلاب

از دیدگاه مقام معظم رهبری، تفریح سالم دارای شاخص‌ها و الزاماتی به شرح زیر است:

۱. برنامه‌های تفریحی و سرگرمی باید شاد باشد.

۲. هدف خنداندن نیست، خنده باید آسایش و آرامش را همراه داشته باشد.

۳. پرهیز از ابتذال برای شادی دادن به مردم

۴. عدم ادغام تفریحات سالم با تفریحات ناسالم و منحرف

(بیانات در دیدار مسئولان سازمان صدا و سیما ۱۱ آذر ۸۳)

 ضرورت‌های وجود تفریحات سالم و حلال

تفریح و سرگرمی، نیاز مستمر و همیشگی بوده و در همه جوامع انسانی به تناسب شرایط و امکانات محیطی، همواره به شکل‌های مختلف جاری و ساری بوده است؛ ولی در عصر حاضر تحت تاثیر برخی تحولات بنیادین، اهمیت و جایگاه کنونی یافته و به یکی از مطالبات جدی و صنایع پر زرق و برق، تبدیل شده است.

با الهام از مجموع مباحث طرح شده، ضرورت‌های تفریحات سالم و حلال را می‌توان اینگونه خلاصه کرد:

– افزایش نقش اوقات فراغت در آموزش و تکامل حیات مادی و معنوی انسان؛

– ضرورت برنامه‌ریزی و مدیریت گذران اوقات فراغت در مقیاس ملی و محلی در جهت رفاه همگانی؛

– افزایش نقش گذران اوقات فراغت در نظام تولید، توزیع و مصرف جامعه (صنعت اوقات فراغت)؛

– تنوع و همگرایی نسبی شیوه‌های گذران اوقات فراغت در مقیاس جهانی؛

– تغییر مفهوم اوقات فراغت، از باقیمانده زمان، به هر نوع فعالیت دلخواه و مورد علاقه (شغلی و غیر شغلی)؛

– تعمیم گذران اوقات فراغت به تمام اوقات شبانه روز، تمام ایام هفته و فصول سال؛

– غلبه اشتغالات فراغتی فرد گرایانه بر اشتغالات فراغتی جمع گرایانه؛

– تبدیل اوقات فراغت به بخشی از حقوق بشر و نیاز همگانی؛

 اوقات فراغت در ایران و چرایی تفریحات سالم و حلال

در ایران نیز همچون دیگر کشورهای در حال توسعه، موضوع اوقات فراغت و نحوه‌ پوشش آن، به ویژه با معیارهای فرهنگ دینی، یکی از معضلات جدی شده است. وجود برخی زمینه‌ها و شرایط فرهنگی – اجتماعی، حساسیت این موضوع را در کشورمان شدت بخشیده و ضرورت سیاست‌ گذاری، برنامه‌ریزی و اقدامات عملی برای بهره گیری بیشتر از این فرصت‌ها بعضا ناخواسته را، بیش از پیش مبرم و موکد ساخته است. افزایش روزافزون اوقات فراغت در ایران و نیاز جدی و همگانی به عرضه‌ خدمات تفریحی، ورزشی، و سرگرمی‌های مدرن، نتیجه قهری زمینه‌ها و شرایط ذیل است:

– کمیت قابل توجه تعطیلات اوقات فراغت (ملی، مذهبی، انقلابی، شغلی، موسمی، پایان هفته؛

– شهری شدن فزاینده و از دست رفتن بسیاری از فعالیت‌ها و اشتغالات سنتی؛

– بالا بودن جمعیت جوان کشور که افزون بر زیادت نسبی اوقات فراغت، به اقتضای موقعیت سنی، به تفریح و سرگرمی نیز به طور طبیعی نیاز بیشتری دارند؛

-بیکاری‌های آشکار و پنهان و خستگی‌های ناشی از آن، که اشتیاق و احساس نیاز به تفریح را بیشتر می‌کند؛

– کاهش تحرک و پویایی در عرصه‌های کاری، غلبه روحیات کارمندی، ضعف وجدان کاری، بازده نزولی به دلیل تراکم نیروی انسانی در محیط‌های اشتغال، اشتیاق غالب به بطالت و تن آسایی، ضعف زیرساخت‌های آموزشی و مهارتی موثر در کاریابی خلاق؛

– نداشتن درک درست از اوقات فراغت، و یکی پنداشتن آن با تفریح و بیکاری و استراحت؛ و در نتیجه عدم بهره‌گیری مناسب و خلاق از این فرصت‌ها؛

– ضعف برنامه‌ریزی همه جانبه نهادها و سازمان‌های مسئول و موازی کاری‌های آشکار؛

– کمبود امکانات فراغتی قابل استفاده برای عموم و توزیع نامناسب حداقل‌های موجود؛

– بالا بودن هزینه برخی خدمات تفریحی به دلیل ورود بخش خصوصی، و ضعف توان مالی اکثریت؛

– عرضه محور بودن خدمات فراغتی موجود، به جای تقاضا محوری و توجه به نیازهای متنوع مردم.

تفریحات سالم در اسناد بالادستی

در سند مهندسی فرهنگی کشور و مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی برای بحث تفریحات سالم تکالیفی به شرح زیر مشخص شده است.

سند مهندسی فرهنگی کشور

ذیل راهبرد کلان شماره  پنج  سند مهندسی کشور، دو  راهبرد ملی به همراه دو اقدام ملی برای نیل جامعه به تفریحات سالم به شرح زیر ترسیم شده است.

الف: راهبردهای ملی:

۱- هدایت، غنی‌سازی و ایجاد تعامل در زمینه خودسازی و عبادت، کار و تلاش، ورزش و تفریحات سالم در سطوح فردی، خانوادگی و اجتماعی.

۲- تبیین و ترویج الگوی ورزش و تفریحات سالم بر اساس تعالیم اسلام

ب: اقدامات ملی:

۱. تدوین و اجرای برنامه جامع غنی سازی اوقات فراغت و تفریحات سالم در ابعاد فردی، خانوادگی و اجتماعی در سنین مختلف و ارائه الگوی مناسب بر اساس آموزه‌های اسلامی – ایرانی و حمایت از توسعه و گسترش هدفمند نهادها و موسسات فعال این حوزه

۲. تدوین و اجرای برنامه جامع تفریحی، ورزش همگانی، قهرمانی و بومی و توجه به کارکردهای ورزش در ابعاد مختلف با تاکید بر اخلاق و آموزه‌های اسلامی و متناسب سازی زیرساخت‌ها و امکانات ورزشی هماهنگ با نیازهای زنان و مردان در مناطق شهری و روستایی

شورای عالی انقلاب فرهنگی

شورای عالی انقلاب فرهنگی در مصوبه(۲ اسفند ۱۳۸۱)، سیاست‌های فرهنگی جمهوری اسلامی در خصوص شیوه گذران اوقات فراغت را با الهام از رهنمودهای دینی، به این شرح تدوین و ابلاغ کرده است: به اعتقاد جامعه شناسان، فراغت، تجربه‌ای است که فرد هنگام رهایی از اشتغالات و الزامات کار روزانه، بر اساس تمایلات و ره یافت‌های شخصی و مشارکت داوطلبانه، متناسب با نیاز و ذوق خود انتخاب می‌کند، تا جسم، فکر و شخصیت او رشد و پرورش یابد. سیاست فرهنگی نظام اسلامی نیز در خصوص اوقات فراغت، بر مبنای این اصول است: ۱. زمینه‌سازی جهت گذران مطلوب، مفید و سازنده اوقات فراغت و هدایت فکری و عملی و بارورسازی اوقات زندگی؛ ۲. فراغت، در نظام ارزشی اسلام، جنبه فرهنگی و دینی دارد و از صورت تفریح و سرگرمی صرف خارج است؛ ۳. زمان فراغت، زمان رشد و شکوفایی استعدادها، تقویت روحیه، و مشارکت فعال فرهنگی و اجتماعی است؛ ۴. اوقات فراغت، زمان خودسازی در عین کسب نشاط پایدار، شادابی، طراوت و کارایی است؛ ۵. اوقات فراغت، برای رفع خستگی فکری و روانی در زندگی فردی و جمعی است. لذا ضروری است که جوامع آگاه، با اجرای سیاست‌های مناسب و سنجیده اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، ایجاد تسهیلات و خدمات، فراهم کردن فضاها و محیط‌های مناسب فرهنگی و ورزشی، اتخاذ روش‌های تشویق آمیز و …، از هدر رفتن اوقات فراغت جلوگیری، و به باروری آن کمک کنند و از این راه بر غنای علمی و فرهنگی جامعه بیفزایند.» این سیاست‌ها، قاعدتا مبنای برنامه‌ریزی و اقدامی علمی همه سازمان‌های متولی امر تعلیم و تربیت عمومی، خواهد بود.

 چه باید کرد؟

با توجه به آنچه که تبیین شد، پیشنهاداتی راهبردی به شرح زیر ارائه می‌شود:

۱. تدوین سند راهبردی برای تفریحات سالم و حلال

۲. تدوین الگوی تفریحات سالم و حلال برای جامعه اسلامی ایران

۳. تعیین متولی در امر تفریحات سالم و حلال در بین دستگاه‌های اجرایی و تبیین نقش و وظایف هر یک از دستگاه‌ها در این مقوله

۴. تعیین ساز و کارهای اجرایی لازم برای برگزاری اردوهای سالم تفریحی برای سنین و اقشار مختلف جامعه

۵. فراهم آوردن امکانات و بسترهای لازم در جهت تفریحات سالم و در اختیار قرار دادن امکانات فراهم شده به مردم

۶. بررسی مبانی تاریخی تفریحات و سرگرمی در ایران (از ایران باستان تا کنون)

۷. بررسی مبانی و ریشه‌های تفریح و سرگرمی در دین اسلام

۸. نقش فضای مجازی و بازی‌های رایانه‌ای در تفریح و سرگرمی سالم

۹. استفاده از ظرفیت مراکز حوزوی و دانشگاهی در موضوع تفریحات سالم و حلال

۱۰. مقایسه تطبیقی بحث تفریحات و سرگرمی در دول غربی و شرقی از یکسو و دیدگاه اسلام در این خصوص از سوی دیگر

منابع:

جمعی از نویسندگان؛ (۱۳۹۰)، مجموعه مقالات دومین همایش بین‌المللی «دین و رسانه» «رسانه دینی، دین رسانه‌ای»، قم: مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، چاپ اول

باهنر، ناصر، رسانه‌ها و دین، از رسانه‌های سنتی اسلامی تا تلویزیون، تهران، مرکز تحقیقات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، چاپ دوم، ۱۳۸۷.

رفتارهای فرهنگی ایرانیان، پدیدآورنده: دفتر طرح‌های ملی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، دفتر طرح‌های ملی، ۱۳۸۳.

سایت شورای عالی انقلاب فرهنگی

http://www.iranculture.org/provs/views.php

شلبی، احمد، زندگی اجتماعی از دیدگاه اسلام، ترجمه: سید محمود اسداللهی، مشهد، موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۷۶.