از جنایات «مهین» تا فاجعه «خرمدین»

به گزارش عصرقائم، مستند سینمایی «مهین» به کارگردانی محمدحسین حیدری و تهیه‌کنندگی مهدی مطهر با موضوع اولین قاتل سریالی زن ایران، پس از اکران در گروه «هنر و تجربه» از پنجم خرداد عرضه اینترنتی خود را آغاز کرده است. «مهین» پیش از این در هفتمین دوره جشنواره بین‌المللی فیلم شهر برنده سه جایزه بهترین فیلم، کارگردانی و دستاوردهای هنری شده و در جشنواره «سینما حقیقت» نیز رتبه دوم برترین فیلم از نگاه تماشاگران را از آن خود کرده بود.

* از مادری دلسوز تا قاتلی خونسرد

این مستند با محوریت شخصیت پیچیده مهین قدیری، اولین قاتل سریالی زن ایران ساخته شده است. مستند «مهین»‌ با بررسی دوباره ابعاد این پرونده که به قتل زنان سالمند شهر قزوین در فاصله بهمن ۸۷ تا اردیبهشت ۱۳۸۸ مربوط بود، دلایل ارتکاب این قتل‌ها را از زاویه‌ای متفاوت بررسی می‌کند. مهین زنی ۳۱ ساله است که همسری معتاد و بیکار دارد و بار زندگی بر دوش اوست. وی صاحب دو فرزند دختر است که یکی از آن‌ها معلول  بوده و نیاز به مراقبت و درمان دارد و او سخت در تلاش است تا او را درمان کند.

این فیلم با تاکید بر خلقیات و روحیات مهین و شرایط خانوادگی و اجتماعی او نشان می‌دهد روحیه مردانه این زن و تلاش برای رهایی از مشکلات اقتصادی در کنار عدم حمایت از سوی همسر و خانواده او را درون گردابی می‌اندازد که فرجامی جز غرق شدن ندارد.

مستند «مهین» با پرداختن به جزئیات پرونده، مخاطب را در یک سیر پر تعلیق با مهین همراه می‌کند تا او دریابد چگونه مهین از جایگاه مادری دلسوز به یک قاتل زنجیره‌ای بدل می‌شود که به راحتی قربانیان خود را انتخاب می‌کند، می‌کشد، طلاهای‌شان را سرقت می‌کند و درکمال خونسردی به زندگی خود ادامه می‌دهد و حتی در اندیشه گسترش کارش می‌افتد. او در اعترافاتش عنوان می‌کند که پس از نخستین قتل به خانه رفته و کنار دو فرزندش به خواب می‌رود. مهین در جواب بازپرس که می‌‌پرسد آن شب راحت خوابیدی؟ با قطعیت می‌گوید راحت! و این راحت را با بی‌خیالی خاصی بیان می‌کند. در مسیر بازسازی پرونده نیز گاهی با شوخی‌ها و خنده‌هایش این خونسردی را به نمایش گذاشته و مخاطب را به تعجب وا می‌دارد که چطور این زن از آن تصویر مادر دلسوز و رنج‌کشیده به چنین سیمای خشن و بی‌رحمی می‌رسد.

حیدری در مقام کارگردان این اثر، تصویری غیرکلیشه‌ای از یک قاتل زنجیره‌ای ارائه می‌دهد، مهین زنی معمولی است که مراقب دو فرزندش است، آشپزی می‌کند و حتی در حال عبادت نمایش داده می‌شود و طی اظهاراتش حتی از توسل به مقدسات برای پیشبرد قتل‌ها ابایی ندارد و از آن ذوات مقدس برای لاپوشانی جرمش استعانت می‌جوید! این تصویر از مهین، ساختارهای کلیشه‌ای ذهن مخاطب درباره یک قاتل سریالی را به هم می‌ریزد تا با دید واقع‌بینانه‌تری به مسایل اطرافش و حوادثی از این دست بنگرد.

* مهین ساخته همین شهر است!

مخاطب در یک مسیر گام به گام با مهین همراه می‌ شود. این مستند با موشکافی جزئیات، مهین را به عنوان محصول شرایط نامطلوب فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و خانوادگی معرفی می‌کند. چنانچه خود مهین نیز در آخرین اظهاراتش در دادگاه با بیان این جمله که «مهین ساخته همین شهر است!» خود را برساخته محیط و شرایط می‌داند و از دیگران می‌خواهد مراقب فرزندانش باشند تا مهین دیگری شکل نگیرد.

آنچه در حاشیه پخش این مستند قابل اهمیت است جای خالی چنین نگاه موشکافانه‌ای به پرونده‌هایی از این جنس است. شاید دو مستند با نام «عنکبوت آمد» از مازیار بهاری درباره سعید حنایی قاتل زنجیره‌ای زنان درمشهد و «بیجه» ساخته میکائیل دیانی در این زمینه قابل ذکر باشد. اما وجه تمایز این مستند پرداختن به زنی قاتل است که عنوان نخستین قاتل زنجیره‌ای زن را در ناصیه خود دارد. این اثر  به خاطر خاص بودن سوژه مخاطب را دچار شگفتی می‌کند و پرده از معضلی فرهنگی اجتماعی برمی‌دارد. زنی که از کودکی به خاطر آرزوهای پدرش برای پسردارشدن روحیه‌ای مردانه داشته و همین روحیه او را در تنگنای زندگی به سوی خشونتی سخت سوق داده است.

ساخت و انتشار مستندهایی همچون «مهین» که به روایت جزئیات این پرونده‌ها به عنوان نمایشی از معضلات و آسیب‌های اجتماعی می‌پردازند به افزایش آگاهی جامعه درباره شرایط پیدایش چنین پدیده‌هایی و شناسایی تهدیدهای بالقوه جامعه می‌انجامد.

* از جنایات «مهین» تا فاجعه قتل بابک خرمدین

 شاید از دید برخی پرداختن به سوژه‌هایی چنین تلخ و ناگوار که به ترسیم خشونت می‌پردازند آن هم در شرایط فعلی که امواج خبری منفی، فضای فکری جامعه را درنوردیده ضروری نباشد؛ به ویژه با توجه به این‌که جامعه همچنان مبهوت خبر قتل بابک و آرزو خرمدین به دست پدر و مادرشان است؛ اما آثاری از این دست می‌تواند تلنگری به جامعه ملهتب این روزها و پاسخ بسیاری از پرسش‌های طرح شده باشد. مثلاً ‌اینکه چگونه پدر و مادری به جایی می‌رسند که دست به چنین جنایت وحشتناکی بزنند و در نهایت با کمال آرامش، خدا را هم شاکر باشند و اظهار ندامت هم نکنند.

گذر از این مسایل با توجیه دوری از خشونت، پاک کردن صورت مسئله‌ای است که چه ما بخواهیم یا نخواهیم وجود دارد. بنابراین از پرداختن به این حوادث به اشکال مختلف گریزی نیست. مستندهایی از قبیل مهین که با بررسی موشکافانه به چرایی رخ دادن جنایت‌ها و خشونت‌ها آن هم با زبان سینما می‌پردازند به موازات جذابیت سوژه می‌توانند به آموزش و تعمیق اطلاعات مخاطبان هم منجر شوند. روایت درست تبدیل یک شهروند معمولی به یک قاتل زنجیره‌ای و شرایطی که مهین را از یک مادر معمولی رنج‌کشیده به یک سارق و قاتل خونسرد بدل می‌کند، پیشگیرانه و آگاهی‌بخش است. این مستند می‌تواند بسترساز افزایش درک و همدلی اعضای خانواده به عنوان یک سپر روانی در برابر فشارهای اقتصادی باشد؛ آن هم درشرایطی که گسست گفتگو میان مهین، همسرش و خانواده پدری او یکی از دلایل سوق دادن این شخصیت به سمت جنایت است.

پخش مستند «مهین» در مقطع کنونی که شوک جنایت فجیع شهرک اکباتان همچنان جامعه را فراگرفته است، از نظر فرهنگ‌سازی و درک شرایط تبدیل یک فرد معمولی به قاتلی حرفه‌ای حائز اهمیت است. شاید مخاطب پس از تماشای این فیلم پاسخ یکی از گره‌های ذهنی خود درباره پرونده قتل بابک و آرزو خرمدین را بیاید. این‌که چگونه مرد و زنی از مقام پدر و مادری به قاتل فرزندانشان بدل می‌شوند. به این ترتیب بیننده این فیلم نسبت به تغییرات پیرامونی و تهدیدهای جامعه آگاه می‌شود.

ضرورت نمایش چنین مستندهایی هم به همین نقش آموزشی، آگاهی بخشی و پیشگیرانه بازمی‌گردد. اقدامی که درباره بسیاری از جنایات دیگر از جمله «خفاش شب» یا ماجرای سمیه و شاهرخ به درستی انجام نگرفت و با مختومه‌شدن پرونده، افکار عمومی هم آن را فراموش کرد. اما تکرار این جنایات به اشکال دیگر و خشونت‌های بیشتر نشان داد عبور از مسایل به معنای پاک نشدن آن‌ها نیست و جای خالی چنین اقداماتی را تکرار دوباره تلخ چنین حوادثی پر خواهد کرد.